BİNALARDAKİ VE OKUL BAHÇELERİNDEKİ
TRAFOLARIN YAKIN ÇEVRELERİNE YAYDIĞI ELEKTROMANYETİK RADYASYONUN ÖNEMİ
Yüksel Atakan, Dr.Radyasyon Fizikçisi, Almanya, ybatakan3@gmail.com
Trafolardan, bunların yüksek
voltajlı besleme kablolarından ve ayrıca Yüksek Gerilim Hatlarından (YGH)
yayınlanan elektromanyetik radyasyonun, çevrede yaşayan insanlara etkileri ve
bunlardan korunma yolları konusunda 2011 yılından beri çeşitli bilim
dergilerinde ve portallarda yayımlanmış yazılarımız bulunuyor (Bkz. /1...5/).
Aşağıdaki yazımızda, özellikle binaların giriş, zemin ya da zemin altı
katlarına ve okul bahçelerine yerleştirilen trafolardan ve bunların yeraltından
geçen yüksek voltajlı ana kablolarından yakın çevrelerine yayılan
elektromanyetik (EM) radyasyonun önemine dikkat çekerek bunun azaltılmasıyla
ilgili önlemleri gözden geçireceğiz.
Trafolar nerelere kuruluyor?
Genellikle her 20-30 evin
bulunduğu bir alana, bu evlerin elektrik gereksinimi için bir trafo konulması
gerekiyor. Böylelikle yüksek gerilim (36 000 Volt), trafoyla, 380 ve 220 Volt’a
indirilerek evlerin büroların kullanımına uygun düzeye getiriliyor. Trafoların,
yakınlarda olmasıyla, kablo kayıpları en aza indirilerek, evler için
gereken düzeyde voltaj ve akım elde edilebiliyor.
Çok katlı binalara ise ayrı bir trafo gerekiyor. Almanya’da bu gibi yüksek
binaların dairelerinden uzaktaki yerlere, genellikle garajlarına trafolar yerleştirilirken,
ülkemizde ise trafoların daha çok giriş katlarına, zemin ya da zemin altlarına
konulduğunu, bunlara komşu oturulan daireler ya da bürolar bulunduğunu,
istanbul’da 1000 den, İzmir’de ise 500’den fazla böyle trafolu binalar bulunduğunu
basından öğreniyoruz (2013 rakamları /6/). Ayrıca okul ve çocuk bahçelerine de
trafolar konuluyor /7/. Öte yandan büyük otellerin yan binalarında, personelin
çalıştığı odalarının bitişiğinde de trafoların bulunduğu ve personelin molalarda,
trafo duvarına dayalı masalar çevresinde oturup, EM radyasyonun ışınlamasından
habersiz, çay içtiğini de görüyoruz.
Yerleşim yerlerindeki yoğun yapılaşma
nedeniyle trafoların yerleştirilebileceği boş arsa genellikle bulunamadığından,
trafoların, uygun olmadığı halde, binalara ve okul ve çocuk bahçelerine kira
karşılığı konulduğunu da basından öğreniyoruz. Binalardaki trafoların zaman
zaman aşırı titreşimler ve bobinlerin ısınması sonucu gürültü yaptığını, hatta
patlama sesleri çıkarması nedeniyle binada oturanların tedirgin oldukları ve yangın tehlikesinden
kaygılandıkları da biliniyor. Trafoların, binalardan kaldırılmasını ise kuran
şirketler başka bir yer gösterilmesini ve bulunduğunda ise trafonun taşınma
giderlerini binada oturanların karşılamasını istedikleri de basında yer alıyor.
Ayrıca ülkemizin bazı yerlerinde paslanmış, kapısı kopmuş trafoların ceryana
kapılma tehlikesi oluşturduğu, resimlerle basında açıklanıyor (Bkz.Trafo
resimleri 1..4).
Resim 1,2 : Kapısı açık bir direk trafosu ve binanın alt yanına yapıştırılmış yüksek voltaj girişli, çevresine EM radyasyon saçan, bir trafo evi (trafoyu besleyen yüksek voltajlı toprak altı besleme kablolarının da, ayrıca EM radyasyon saçtığı ise pek bilinmiyor!)
Bir gazeteden /7/
‚Silivri’de
bir mahallenin bütün elektrik dağıtımını yapan trafo, yaklaşık 15 senedir 24
aile ile komşuluk yapıyor. 76 kişinin yaşadığı apartmanın zemin katında yer
alan elektrik trafosu, iddialara göre bugüne kadar en az 20 kere patladı ve
defalarca da yanma tehlikesiyle karşı karşıya kaldı. Elektrik trafosunda sık
sık patlamaların ve yangınların yaşanması, apartman ve site sakinlerini isyan
ettiriyor. Her günü korku içinde geçirdiklerini ifade eden apartman sakinleri,
Boğaziçi Dağıtım Anonim Şirketi’nin (BEDAŞ) kendilerine “Yer gösterin
kaldıralım.” dediğini anlatıyor. BEDAŞ yetkilileri ise belediyenin kendilerine
trafo için yer göstermediğini ifade ediyor. Üst düzey bir BEDAŞ yetkilisi,
“Belediyeler, imar planı çalışması yaparken nasıl ki cami ve okul için yer
tahsis etmek zorundaysa trafo için de tahsis etmek zorunda. Belediye yer tahsis
etmeyince biz de mecburen böyle bir çözüm üretmek zorunda kalıyoruz.” diyor.
Silivri’de apartman altına kurulmuş buna benzer 7 tane trafo olduğu öğrenildi.‘
Radyasyon fiziği konumuza girmeyen
yukardaki konuların yetkililerce ele alınıp çözümler bulunacağını umuyoruz.
Resim 3, 4: Okul bahçesindeki trafo çevresinde oynayan
çocuklar ve yüksek binaların önüne kurulmuş trafolar
Trafoların ve ana kabloların çevrelerine yaydıkları EM Radyasyon
Trafoların ve bunlara akım taşıyan
ana kabloların çevrelerine yaydıkları elektromanyetik (EM) radyasyonun vücuda
etkileri ise bizim bu yazımızda üzerinde duracağımız ana konu.
Önemli Not :
Trafolardan ve YGH’dan yayınlanan alçak frekanslı, düşük enerjili EM
radyasyonun, radyoaktif maddelerden yayınlanan çok daha yüksek enerjili, girici
alfa, beta ve gama iyonlayıcı radyasyonlarıyla bir ilgisi bulunmuyor. Ancak, EM
radyasyonun da uzun sürede vücutta olumsuz etki yapabileceği ya da sağlığımızı
olumsuz etkileyebileceği konusunda çok sayıda bilimsel araştırma bulunuyor. Bu
sonuç, yüksek frekanslı EM radyasyon yayan cep telefonlarının kulağa
yapıştırılarak uzun süre kullanılması durumunda da geçerli.
Trafolar ve bunların yüksek
volajlı ana kabloları çevrelerine EM alanlar yaymaktalar ve bu alanlar bunların
yakınlarında bulunan insanların vücutlarında endüksiyonla elektrik akımları
oluşturuyorlar. Bunlarla ilgili ayrıntılar, daha önceki yazılarımızda bulunuyor
/1..5)/. Ana kablolar, genellikle toprak altında yarım metre derinlikten
geçiriliyor. Bunların geçirildikleri yerin çok yakınında uzun süre kalınabilecek
daireler, odalar, bürolar bulunmamalı. Aynı durum trafolar için de geçerli.
Almanya’da trafoların duvarları, Mü malzeme denilen ve manyetik alanları
da soğurabilen özel alaşımlı folyelerle içten kaplanıyor (Mü malzeme genellikle
%80 Nikel, %16 Demir, %5 Bakır, %3 Krom veya Molibden’den oluşuyor).
Resim 5: Almanya’da içten Mü malzemeyle kaplanmakta olan
bir trafo
|
|
Ülkemizde ise ilgili standartlarda
ve trafo üreticilerinde böyle bir malzemenin adı geçmiyor. Sadece genellikle 2
mm kalınlığında sac malzemeyle trafolar mahfaza edilmeli yazıldığı görülüyor.
Sac’ın, manyetik alanı soğurabilecek ve dışarıya EM radyasyonu sınırlayabilecek
bir işlevi ise bulunmuyor. Bizim gerek Almanya’da gerekse ülkemizde çeşitli
trafo duvarlarının dış yüzeylerinde yaptığımız ölçümler, EM radyasyon (elektrik
alan şiddeti: Volt/metre) değerlerinin ükemizdeki trafolarda, Almanya’dakilerden 2-3 kat daha fazla
olduğunu gösteriyor. Bu nedenle bunların Mü malzemeyle zırhlanması ya da
yapılamıyorsa çok yakınlarında uzun süre kalınmaması gerekir. Her trafonun
yapısı ya da özelliğine göre durum farklı olabileceğinden trafoların ve ana
kabloların yakınlarında ölçümler yapılıp önlemlere gerek varsa alınması önerilir.
Aynı durum Yüksek Gerilim Hatlarına çok yakın bulunan ve uzun süre kalınan
yerler için de geçerlidir. Sağlığa olumsuz etki, bunların çok yakınlarında ve
uzun süre kalındığında ortaya çıkabilir (Daha fazla bilgi için ilgili
yazılarımıza ve WHO Dünya Sağlık Örgütü sayfalarına bkz.)
Daha önceki yazılarımızdan aşağıdaki
alıntılar bu konuya daha fazla ışık tutabilir /1..4):
‘Trafo
kabolarından çekilen elektriğin “amper” birimiyle ölçülen akım şiddetinin her
an, az ve çok olmasına bağlı olarak, manyetik alanın akı yoğunluğu değişim
gösteriyor. Bunun sonunda, trafo, yeraltı kabloları ve YGH'nın çok yakınlarında
bulunan insanların vücutları içinde endüksiyonla oluşan elektrik akımları
etkili olabiliyor. Kablolar evlerin çok
yakınında ise bunların etkileri, daha
uzaktaki trafolardan daha çok olabiliyor.
Uluslararası ilgili kurumun (ICNIRP)*,
bugüne kadar yapılan bir çok bilimsel araştırmaları değerlendirmesi sonucu
belirlediği sınır değer aşılmadığı sürece, trafolardan ve YGH'dan insan vücudunda oluşacak elektrik akımının
insana zarar verme riskinin çok düşük olacağı ilgili yönetmeliklerde yer
alıyor. İlgili uluslararası kurum,
bugün, sınır değer olarak 50 Hertz
frekansılı elektromanyetik alanlar için, manyetik akı yoğunluğu
sınır değerini 100 mikroTesla** ve elektrik alan şiddetinin sınır değerini ise
5000 Volt/metre olarak belirlemiştir. İyonlaştırıyıcı olmayan
radyasyonun etkileriyle ilgili olarak alıncak önlemler ve sınır değerler
Türkiye'de Resmi Gazete'nin 24.07.2010 tarihli 27651 sayısındaki yönetmelikte
belirlenmiş olup, ICNIRP değerlerinden türetildiği görülmektedir /8,9/.
Trafoya gelen örneğin 33.000 ya da
11.000 Volt’luk ve trafodan çıkan 400 Volt’luk gerilimdeki toprağın yarım metre
derinliğindeki kabloların bulunduğu yerde toprak yüzeyi sıfır (0) alındığında,
bu noktadan 5 m, 10 m, 20 m uzaklıklarda hesaplanan manyetik akı yoğunlukları
mikroTesla (µT) (*) olarak aşağıdaki çizelgede yer alıyor
(Dünya Sağlık Örgütü EHC 238, WHO 2007 yayınından Bkz. /10, 11/ ):
|
Volt
|
Kablonun
tam üstüdeki Toprak yüzeyinde (µT)
|
Kablodan
5 m uzakta (µT)
|
Kablodan
10 m uzakta (µT: Mikro Tesla)
|
Kablodan
20 m uzakta (µT)
|
|
33.000
|
1
|
0,29
|
0,15
|
0,07
|
|
11.000
|
0,75
|
0,22
|
0,11
|
0,06
|
|
400
|
0,50
|
0,14
|
0,07
|
0,04
|
Trafolar kurulurken ve daha sonra, dikkat
edilmesi gereken kurallar ve alınabilecek önlemler:
1. Trafolar yüksek binaların
girişlerine ya da içlerine değil, varsa boş arsalarn ya da yeraltı
garajlarının, insanların bulunabileceği en uzak yerlerine konulmalı, daha önce konulmuşlarsa, bunların bitişiğindeki odalarda uzun süre
kalınmamalı, EM radyasyon ölçümleri
yapılmalı ve gerekiyorsa zırhlama gibi ek önlemler alınmalı,
2. Trafolar okul ya da çocuk bahçelerine
de kurulmamalı, daha önce konulmuşlarsa 2 metre çevresine kalın metalden yüksek
bir çit çekilerek, çocukların trafo duvarlarına yaklaşması ve buralarda uzun
süre kalmaları önlenmeli,
3. Trafolara akım getiren (36 000 Volt’a
kadar yüksek voltajlı) ana besleme kabloları yeraltından geçirilirken, buraların
yakınında insanların uzun süre kalmayacak şekilde geçirilmelerine dikkat
edilmeli, daha önce geçirilmişlerse buralarda, EM radyasyon ölçümlerii
yapılarak, gerekiyorsa gerekli önlemler, ilgili uzmanların belirlemelerine
göre, alınmalı (Bazı yerlerde yeraltı kabloları, trafolardan daha fazla EM
radyasyon yayabiliyor)
4. Özellikle çok yakınlarında insanların
uzun süre bulunabileceği yerledeki trafoların saç mahfazalarının iç yüzü Mü
malzemeyle (Genellikle %80 Nikel, %16 Demir, %5 Bakır, %3 Krom veya
Molibden’den oluşuyor) kaplanarak zırhlanmalı (Almanya’da bu
yapılıyor),
5. Paslanmış, kapısı kopmuş, aşırı
gürültü yapan, alev çıkararak atlamalar yapan, yangına yol açabilecek trafolar,
bunları kuran şirketlere haber verilerek, ivedilikle onarılmalı
Sonuç
Trafoların çevrelerinde yaşayanlar,
trafoların aşırı titreşimle gürültü yapmalarından, ısınma sonucu patlamalardan
ve hatta yangın tehlikesinden
şikayetçiler. Ayrıca kapısı kopmuş , paslanmış trafoların, çocukları ve
meraklıları elektrik çarpmasına uğratacağı da açık.
Çevredeki halkın çoğunun ise, gerek
trafoların gerese bunların yeraltı kablolarının çevrelerine EM radyasyon
yaydığı konusunda pek bir bilgisi bulunmuyor. Bir miktar bilgisi olanlar ise
yazılarımızı internetten bulup bize yazarak kendi durumlarına özgü daha
ayrıntılı bilgi istiyorlar. Kendilerine önerilerimiz yazılarımızı daha dikkatli
okumaları, trafoları kuran şirketlere ve bu konularda bilgili mühendislere
danışmalarıdır. En son olarak da, gerekiyorsa, EM radyasyon ölçümleri
yaptırmaları ve çıkacak sonuca göre, trafo ya da YGH yakınlarındaki evde oturup
oturmayacaklarına kendilerinin karar vermeleridir.
(*) ICNIRP: İyonlayıcı olmayan radyasyonun etkilerini inceleyen
uluslararası kurul
(**)
Tesla: Manyetik alan akı yoğunluğu birimi, 1 Tesla = 1 Volt.s/m , 1 mikroTesla (µT)
= 10-6 Tesla,
Manyetik
malzemenin bulunmadığı bir ortamdaki, örneğin vücut içinde, manyetik alan
sonucu endüksüyonla oluşan elektrik lineer akımı yoğunluğu (Ampere/metre) ve
manyetik akı yoğunluğu (Tesla) arasındaki bağıntı : 1mikroTesla= 4π.10-7 Amp/m
………………………………………………………….
İlgili
yazılar:
1.Trafo ve yüksek gerilim hatlarının yaydığı
elektromanyetik dalgaların sağlığa etkisi nedir? 22.07.2011 günlü
Cumhuriyet Bilim ve Teknoloji degisi, Atakan,Y.
2. Radyasyon ve Sağlığımız ? kitabı https://www.nobelkitap.com/kitap_113005_radyasyon-ve-sagligimiz.html
4. Evlerinin yakınında trafo bulunanlar ne yapmalı
? Bilim ve
Gelecek Dergisi,
1 Aralık 2013
5. Trafo ve yüksek gerilim hatlarının yaydığı elektromanyetik radyasyonun
sağlığımıza etkisi nedir? Herkese Bilim Teknoloji portalı 16.04.2016 , ayrıca Trafo
ve YGH ile ilgili gelen sorulardan bazıları ve yanıtları (HBT portalı bkz.).
6. Doğru Haber Gazetesi, 22.05.2013 Apartman
altındaki trafolar tehlike saçıyor!
8.Resmi Gazete Tarihi: 24.07.2010 Resmi Gazete
Sayısı: 27651 İyonlaştırıcı olmayan radyasyonun
olumsuz etkilerinden çevre ve halkın sağlığının
korunmasına yönelik alınması gereken tedbirlere ilişkin
yönetmelik
9.Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu http://www.btk.gov.tr/
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder