TR-I
reaktörü nötron spektrometresi ile daha birçok çalışma yapıldı ve literatüre
geçti. Ben Çekmece’de hızlı nötronların spektrumunu çeşitli (İn, Cu, Eu vs)
varaklarla ölçerken, diğer yandan SAND II kodu ile hızlı nötron spektrumu
hesaplarını yapmak için İstanbul Teknik Üniversitesi Taşkışla binasındaki IBM
650 lambalı bilgisayarı çalıştırıyor, sonuçları karşılaştırıyordum. Aynı
zamanda, İTÜ Maslak Nükleer Enerji Enstitüsü’nde, arada sırada oraya davet
edilen Doç.Dr. Helmuth Böck ile birlikte Avusturya’daki ve Türkiye’deki TRIGA
Mark-II reaktörlerinde moderatör su içindeki impuriteleri ölçtük.
20-25
seneden beri Çekmece’ye taze kan, araştırmacı alınmadı. (380.000 ton Toryumumuz
olsa bile) Sanayide kontrol amacı ile Ir-192 (İridyum) radyo-aktif kaynak
üretimi 1998’e kadar yapıldı. 20 yıldır yapılmıyor. Türkiye büyük bedellerle
dış firmalardan alıyor. Tc-99m ve radyo-farmasotiklerin üretimi, isteğe bağlı
radyo-izotop üretimi, radyasyon ölçü cihazlarının yapımı 20 senedir yapılmıyor.
Çevre (biyolojik), cevher (jeolojik) ve metal örneklerinde nitel ve nicel
element analizleri, eser element tayini (NAA, ICP) yapılıyordu, 20 yıldan beri
yapılmıyor. Merkez içi ve merkez dışı sürekli analiz hizmetleri, gıdalarda
radyoaktif analiz hizmetleri, petrol, deterjan gibi kirleticilerin kimyasal
analizi de aynı durumda. Reaktör çalışmazsa, eliniz ayağınız kesik demektir.
Nükleer analiz yöntemlerini uygulayarak toprak örneklerinde Uranyum ve Toryum
araştırmaları, maden ve kaplıca sularının doğal radyoaktivite düzeyinin tayini,
çevre radyo-ekolojik araştırmalar, canlı ve cansız çevresel örneklerde
radyoaktivite, Çekmece Gölü’nün ve Karadeniz kirlenmesinin son durumu büyük
sekteye uğramıştır.17 Ağustos 1999 İzmit Depremi, sonra alınan kararlar, büyük
gecikmelere sebep olmuştur. Depremden sonra TR-I reaktör ve duvarlarında en
ufak bir çizik dahi olmamıştır. Bu reaktör, son derece seçkin bir Türk inşaat
firması tarafından özel itina ile inşa edilmiştir. Betonu ve havuz kenarı, her
karesi, çifte sıkıştırılmış beton ile inşa edilmiştir. Zelzeleden sonra, tekrar
emniyetle çalıştırılabilecek durumdaydı. 400 milyarlık bir proje ile duvarlar
tekrar elden geçti. Reaktör uzun müddet çalışmadı. Şu anda M.A.N. nötron
difraksiyon aleti ambarda duruyor. HUSKY nötron spektrometresi söküldü. 10.000
US Dolarlık Berilyum mono-kristali kasaya kondu. 1956’dan 1962’ye kadar geçen
kıymetli zaman değerlendirilememiştir.
1962’den
1970’e kadar reaktör 1 MW güçte haftada 5 gün muntazam çalışmış, yapılan bütün
deneyler, kalibrasyonlar, ölçüler kendi matbaamızda çeşitli raporlar, makaleler
halinde neşredilmiştir. Örneğin benim Uranyum Çubukları arasında ürettiğim ve
ölçtüğüm Plutonyum (Türkiye’de bir ilk) Nuc. Sci.and Engineering mecmuasında
Mayıs 1969’da neşredilmiştir. Bu makalede ölçülen miktar 1 gramın milyonda
birinin milyonda biridir. Miktar 10-12 gram. Çalışma 7 yıl
sürmüştür. 3 yılı kimyasal ayırmaya sarfedilmiştir. Japon İşimori ayırma
tekniği ile Ali Yalçın tarafından üstün başarı ile uygulanmıştır. Projede 3
kimyacı kullanılmıştır. Aynı zamanda Fahri Domaniç, Ömür Akyüz ve Çetin Cansoy,
HUSKY nötron spektrometresinde kadmiumun tesir kesitinin enerjiye bağlılığını
büyük başarı ile ölçmüşlerdir. Ölçümler Berilyum mono-kristal kullanıldığı için
İsviçre’nin çoper sonuçlarından daha hassas bulunmuştur. Sonuçlar literatürde
neşredilmiştir. Bu iki proje BNL (Brookhaven National Laboratories) Long
Island, USA tarafından Çekmece’ye teklif edilmiş. Merkez Müdürümüz Prof.Dr.
Sait Akpınar tarafından kabul edilmiştir. Ertek’in projesi için, Amerika’dan %
1.143 zenginleştirilmiş Uranyum çubuklarının ortasına kadar ulaşabilmek için
çeşitli aletler, kadmium yüzükler, uranyum foiller, tabii uranyum foiller
Amerika’dan sağlanmıştır. Bu proje için TR-I reaktörü modifiye edilmiştir.
Termal kolon’daki bütün grafitler çıkarılmış, yerine 10 tonluk bir su tankı
yerleştirilmiştir. Parametreleri ölçülecek bu kritik altı küçük reaktör, bir
araba vasıtasıyla, tankın içinden TR-I nötron gören yüzüne yerleşecek şekilde
dizayn edilmiştir. TR-I reaktörü 1 MW güçte çalıştığında küçük (kritik altı)
reaktör 109 nötron/cm2 saniyelik nötron akısı ile 4 saat
ışınlanır. Bu küçük reaktörün içinde, 1 gramın milyonda birinin milyonda biri
kadar Plutonyum üretilir. Plutonyum plutonyum olmadan önce Neptünyum -239
halindedir. 2-35 gün yarı ömrü vardır. Biz onu ölçtük. Miktar 10-12
gram. Ölçülere çok emek verdim, çok tekrar ettim. Eş zamanlı devrelerde de ölçü
aldım. Kimyasal ayırım yaptıktan sonra da, evvel de devamlı ölçüler aldım.
Ölçtüğümüzün doğru olup olmadığını anlamak için örneklerimizden Neptinium
-239’un yarı ömrünü de ölçtük. Literatürden daha iyi sonuçlar bulduk.
Burada
sırası gelmişken, değerli kimyacı arkadaşım Ali Yalçın’a şükranlarımı bir kere
daha belirtmek isterim. Bu ilginç ölçüleri makalelerimden ve kitabımdan daha
detaylı takip edebilirsiniz.
Doç.Dr.Çetin
ERTEK