..

..
..

30 Mayıs 2017 Salı

ÇEKMECE NÜKLEER ARAŞTIRMA VE EĞİTİM MERKEZİ’NDE DENEYSEL REAKTÖR FİZİĞİ ÇALIŞMALARI IV


TR-I reaktörü nötron spektrometresi ile daha birçok çalışma yapıldı ve literatüre geçti. Ben Çekmece’de hızlı nötronların spektrumunu çeşitli (İn, Cu, Eu vs) varaklarla ölçerken, diğer yandan SAND II kodu ile hızlı nötron spektrumu hesaplarını yapmak için İstanbul Teknik Üniversitesi Taşkışla binasındaki IBM 650 lambalı bilgisayarı çalıştırıyor, sonuçları karşılaştırıyordum. Aynı zamanda, İTÜ Maslak Nükleer Enerji Enstitüsü’nde, arada sırada oraya davet edilen Doç.Dr. Helmuth Böck ile birlikte Avusturya’daki ve Türkiye’deki TRIGA Mark-II reaktörlerinde moderatör su içindeki impuriteleri ölçtük.
20-25 seneden beri Çekmece’ye taze kan, araştırmacı alınmadı. (380.000 ton Toryumumuz olsa bile) Sanayide kontrol amacı ile Ir-192 (İridyum) radyo-aktif kaynak üretimi 1998’e kadar yapıldı. 20 yıldır yapılmıyor. Türkiye büyük bedellerle dış firmalardan alıyor. Tc-99m ve radyo-farmasotiklerin üretimi, isteğe bağlı radyo-izotop üretimi, radyasyon ölçü cihazlarının yapımı 20 senedir yapılmıyor. Çevre (biyolojik), cevher (jeolojik) ve metal örneklerinde nitel ve nicel element analizleri, eser element tayini (NAA, ICP) yapılıyordu, 20 yıldan beri yapılmıyor. Merkez içi ve merkez dışı sürekli analiz hizmetleri, gıdalarda radyoaktif analiz hizmetleri, petrol, deterjan gibi kirleticilerin kimyasal analizi de aynı durumda. Reaktör çalışmazsa, eliniz ayağınız kesik demektir. Nükleer analiz yöntemlerini uygulayarak toprak örneklerinde Uranyum ve Toryum araştırmaları, maden ve kaplıca sularının doğal radyoaktivite düzeyinin tayini, çevre radyo-ekolojik araştırmalar, canlı ve cansız çevresel örneklerde radyoaktivite, Çekmece Gölü’nün ve Karadeniz kirlenmesinin son durumu büyük sekteye uğramıştır.17 Ağustos 1999 İzmit Depremi, sonra alınan kararlar, büyük gecikmelere sebep olmuştur. Depremden sonra TR-I reaktör ve duvarlarında en ufak bir çizik dahi olmamıştır. Bu reaktör, son derece seçkin bir Türk inşaat firması tarafından özel itina ile inşa edilmiştir. Betonu ve havuz kenarı, her karesi, çifte sıkıştırılmış beton ile inşa edilmiştir. Zelzeleden sonra, tekrar emniyetle çalıştırılabilecek durumdaydı. 400 milyarlık bir proje ile duvarlar tekrar elden geçti. Reaktör uzun müddet çalışmadı. Şu anda M.A.N. nötron difraksiyon aleti ambarda duruyor. HUSKY nötron spektrometresi söküldü. 10.000 US Dolarlık Berilyum mono-kristali kasaya kondu. 1956’dan 1962’ye kadar geçen kıymetli zaman değerlendirilememiştir.
1962’den 1970’e kadar reaktör 1 MW güçte haftada 5 gün muntazam çalışmış, yapılan bütün deneyler, kalibrasyonlar, ölçüler kendi matbaamızda çeşitli raporlar, makaleler halinde neşredilmiştir. Örneğin benim Uranyum Çubukları arasında ürettiğim ve ölçtüğüm Plutonyum (Türkiye’de bir ilk) Nuc. Sci.and Engineering mecmuasında Mayıs 1969’da neşredilmiştir. Bu makalede ölçülen miktar 1 gramın milyonda birinin milyonda biridir. Miktar 10-12 gram. Çalışma 7 yıl sürmüştür. 3 yılı kimyasal ayırmaya sarfedilmiştir. Japon İşimori ayırma tekniği ile Ali Yalçın tarafından üstün başarı ile uygulanmıştır. Projede 3 kimyacı kullanılmıştır. Aynı zamanda Fahri Domaniç, Ömür Akyüz ve Çetin Cansoy, HUSKY nötron spektrometresinde kadmiumun tesir kesitinin enerjiye bağlılığını büyük başarı ile ölçmüşlerdir. Ölçümler Berilyum mono-kristal kullanıldığı için İsviçre’nin çoper sonuçlarından daha hassas bulunmuştur. Sonuçlar literatürde neşredilmiştir. Bu iki proje BNL (Brookhaven National Laboratories) Long Island, USA tarafından Çekmece’ye teklif edilmiş. Merkez Müdürümüz Prof.Dr. Sait Akpınar tarafından kabul edilmiştir. Ertek’in projesi için, Amerika’dan % 1.143 zenginleştirilmiş Uranyum çubuklarının ortasına kadar ulaşabilmek için çeşitli aletler, kadmium yüzükler, uranyum foiller, tabii uranyum foiller Amerika’dan sağlanmıştır. Bu proje için TR-I reaktörü modifiye edilmiştir. Termal kolon’daki bütün grafitler çıkarılmış, yerine 10 tonluk bir su tankı yerleştirilmiştir. Parametreleri ölçülecek bu kritik altı küçük reaktör, bir araba vasıtasıyla, tankın içinden TR-I nötron gören yüzüne yerleşecek şekilde dizayn edilmiştir. TR-I reaktörü 1 MW güçte çalıştığında küçük (kritik altı) reaktör 109 nötron/cm2 saniyelik nötron akısı ile 4 saat ışınlanır. Bu küçük reaktörün içinde, 1 gramın milyonda birinin milyonda biri kadar Plutonyum üretilir. Plutonyum plutonyum olmadan önce Neptünyum -239 halindedir. 2-35 gün yarı ömrü vardır. Biz onu ölçtük. Miktar 10-12 gram. Ölçülere çok emek verdim, çok tekrar ettim. Eş zamanlı devrelerde de ölçü aldım. Kimyasal ayırım yaptıktan sonra da, evvel de devamlı ölçüler aldım. Ölçtüğümüzün doğru olup olmadığını anlamak için örneklerimizden Neptinium -239’un yarı ömrünü de ölçtük. Literatürden daha iyi sonuçlar bulduk.
Burada sırası gelmişken, değerli kimyacı arkadaşım Ali Yalçın’a şükranlarımı bir kere daha belirtmek isterim. Bu ilginç ölçüleri makalelerimden ve kitabımdan daha detaylı takip edebilirsiniz.
27.05.2017
Doç.Dr.Çetin ERTEK


Hiç yorum yok:

Yorum Gönder