2000 yılından sonra
Londrada yaşayan ve İngiliz gizli güvenlik servisine geçen, eski Rus casusu
Litvinenko'nun 2006 Kasım'ında, İngiliz vatandaşlığına resmen kabul edildikten
bir kaç gün sonra, 43 yaşında, radyoaktif polonyum 210 ile zehirlenerek
öldürüldüğüyle ilgili haberler, zaman zaman, dünya medyasında yer alıyor. Geçen
20 Ocak'ta da İngiltere yargısı, Putin'in onayıyla, Litvinenko'nun Rus gizli güvenlik
servisi yoluyla zehirletildiği olasılığının büyük olduğunu açıkladı /1/. Bunun
üzerine İngiltere Başbakanı Cameron ' Böyle bir durumun kabul edilemeyeceğini
ve Rusya'yla ilişkilerinin yeniden gözden geçirileceğini açıklarken, Rus
yetkilileri ortada kesin belgeler bulunmadığını, yargı kararıyla ilgili raporda
da sık sık 'olasılıktan' söz edildiğini vurgulayarak bu yargı kararının kabul
edilemez olduğunu açıkladılar. Litvinenkon'un eşi, bu yargı kararına dayanarak
İngiltere'nin Rusya'ya yaptırımlar uygulamasını istiyor.
Litvinenko son
günlerinde
Biz işin yargı ve
siyasal yanını bir yana bırakarak, Litvinenko'nun zehirletilmesinde neden başka
zehirli maddeler değil de radyoaktif Polonyum 210 (Po 210)'nun seçildiğini
burada açıklamaya çalışacağız.
En sonda
söyleyeceğimizi, başta söylersek:
Radyoaktif Po 210'nun 'on milyonda bir gramı' bile insan vücuduna
girdiğinde, çok büyük radyasyon dozu oluşturuyor ve bulunduğu hücre ve
organları bir anda aşırı ısınmayla paramparça ederek iç kanamalarla, büyük acı
çektirerek kişiyi kisa sürede ölüme götürüyor.
Po 210 neden bu
kadar etkin? Bunu, radyasyon fiziğine biraz girerek, açıklamamız gerekiyor.
Po 210'un seçilmesinin radyasyon fiziğindeki temeli
Po 210'nun özgül
radyoaktivitesi ya da gramı başına atom çekirdeklerinin bozunma (parçalanma)
sayısı çok yüksek: 1,67x10 14 Becquerel (Bq). Ya da her
gramı başına, her saniye 167 trilyon atom çekirdeği parçalanıyor. Her bozunmada
ortaya çıkan ağır kütleli alfa taneciği, bulunduğu hücre ya da organda
soğurularak vücuda enerjisini aktarıyor ve bu da ısıya dönüşüyor.
Radyasyonun vücuda
aktardığı enerji, radyasyon fiziğinde, 'radyasyon dozu' olarak ifade ediliyor
ve Sievert (Sv) birimiyle gösteriliyor. Doğal radyasyondan vücudumuz yılda 1
Sievert'lik dozun binde 2-3'ü kadar etkilenirken (yılda ortalama olarak 0,0024
Sv) ve bizler sağlıklı yaşarken, vücuda örneğin on milyonda bir gram Po 210'nun
bir anda girmesi sonucu alfa taneciklerinden vücutta, 20 Sievert kadar çok
büyük 'ani (akut) öldürücü bir doz'
oluşuyor (Çerçeve içindeki hesaplamaya bkz.).
Po 210'nun doz katsayısı ya da saniyede 1 atom çekirdeği bozunumu olan
Becquerel (Bq) aktivitesi başına oluşan radyasyon dozu 1,2x 10 -3 miliSievert (mSv) olup örneğin çok zehirli
olarak bilinen plutonyum 239'unkinden 72600 kat daha fazla. Bu nedenle Po 210
zehirleme maddesi olarak seçilmiş ve bundan, kimsenin farkedemeyeceği, bir toz
şeker taneciği kadar bile olmayan, çok az bir miktar, Litvinenko'nun bir otelde
içtiği çayına katılarak ölümüne yol açılmıştır /1,2/. Litvinenko'yu zehirleyen
maddenin Po 210 olduğu, gerek vücudundan alınan örneklerde, gerekse çaydanlıkta
ve başka bir çok yerde yapılan ölçümlerle belirlenerek kesinleşmiştir.
Öte yandan 2004'de
ölen Filistin lideri Yasir Arafat'ın da Po 210 ile zehirlenmiş olabileceği
ortaya atılmış, 2012'de vücudunun kalıntılarından alınan örnekler İsviçre,
Fransa ve Rusya laboratuvarlarında incelenmiş, bu örneklerde Fransa ve Rusya'da
bir kanıt bulunamamıştır. İsviçre laboratuvarında ise örnekte bulunan aşırı
kurşunun Po 210'dan türeyebileceği belirtilmiş ise de bunun başka kaynaklardan
da gelebileceği nedeniyle Yasir Arafat'ın Po 210 ile zehirlenmiş olabileceği
kanıtlanamamıştır (Po 210'nun 138 günlük oldukça kısa yarılanma süresi nedeniyle,
aradan geçen 8 yılda Po 210'dan ölçüm için pek bir şey kalmadığından).
Polonyum 210 nereden elde ediliyor?
Po 210 doğada çok
az var: Po 210, Toryum ve Uranyum/Radyum dizilerinin bir bozunma ürünü olarak
ortaya çıkıyor. 1 ton uranyum cevherinde sadece 0,1 mikrogram kadar çok az
bulunduğundan, doğadan elde edilemiyor. Ancak nükleer reaktörlerde nötronlarla
bombardımanla Bizmut 209'dan aşağıda gösterilen atom çekirdeği tepkimesiyle elde
ediliyor (Rusya'da ve belki de
İsrail'de):
Bu yolla dünyada
üretilen miktarın yılda 100 gram kadar olduğu kestiriliyor. Rusya'da üretilen
Po 210, bir aracı şirketle ABD'ye satılıyor. Rusya Atom Enerjisi kurumu, ayda 8
gram Po 210'u ABD'ye sattıklarını açıklıyor ve bunun gramının 2 milyon usd
olduğu kestiriliyor /4/. İnsanları zehirlemekten başka, uydularda enerji
kaynağı (pil) olarak da kullanılabiliyor. Kapsüllendiğinde, alfa tanecikleri
kapsülün çeperlerinde tutulduğundan, dışarıya ya da vücuda bir etkisi
bulunmuyor. Ancak vücudun içine girdiğinde, ulaştığı organ ve hücrelerde etkisi
çok büyük.
Polonyum nasıl bir element ve insan vücuduna etkisi?
1898'de
Marie Curie'nin Fransa'da laboratuvar çalışmaları sırasında eşi Piere Curie ile
birlikte bulduğu bu elemente, kendisinin ana vatanı olan Polonya'dan
esinlenerek polonyum adı veriliyor. Marie Curie 1911'de radyumla birlikte
yaptığı bu buluş ve araştırmaları nedeniyle Nobel'le ödüllendiriyor. Elementler
cetvelinde 84 atom numarasıyla yer alan Polonyumun bir dizi radyoizotopu (aynı atom
numaralı elementin atom çekirdeğinde farklı sayıda nötron bulunan, farklı kütle
numaralı çeşitleri) bulunuyor. Bunlardan 138 günlük yarılanma süresiyle ve
büyük kütleli, 5,3 MeV enerjili alfa ışınları yayınlamasıyla Po210 radyasyon
fiziğinde önemli bir yer tutuyor. Polonyum'un vücuttan normal yollarla
atılmasıyla ilgili olan 'biyoyolojik yarılanma süresi' ise 50 gün. Po 210 alfa
ışını yayınlayınca kararlı (radyoaktif olmayan) kurşun 210 (Pb 210)'a
dönüşüyor.
Po 210 vücuda
alındığında, yaydığı alfalar, hücrelerin
molekül ve atomlarına girerek kinetik enerjilerini bunlara aktarıyorlar ve
bulundukları ortamda büyük bir ısı yayılmasına neden oluyorlar (Örneğin mideye, kor halinde ateş düşmüş gibi
mide çeperini paramparça edip iç kanamalara yol açıyorlar).
Doz hesabı
Litvineko’nun
çayına ne kadar Po210 katıldığı tam olarak bilinmemesine rağmen 1-10 mikro gram(µg)
kadar olduğu kestiriliyor. Biz burada, çok daha az bir miktar olan 0,1 µg Po 210 için bir hesaplama
yaparak Po 210’nun oluşturduğu büyük dozu hesapla göstereceğiz:
Sindirim
yoluyla vücuda alınan Po 210’nun ‘etkin doz katsayısı’ /6/ ya da Bq başına
ortaya çıkan radyasyon dozu :
1,2 x10-6 Sv/Bq. Yukarıda belirtilen
çok yüksek özgül radyoaktivitesi ise 1,67x10 14 Bq/g ;
0.1 µg (= 10-7 g) Po 210
için özgül aktivite: 1.7x107
Bq. Buradan: 1.7x107 Bq x
1.2x10-6 Sv/Bq = 20 Sv bulunur.
Eğer Litvineko’nun vücuduna 0,1 µg değil de bunun 10 katı olan 1 µg Po 210 girdiyse, bu 200 Sv’lik çok büyük bir doz demektir. 5 Sv’lik çok daha düşük bir radyasyon dozu
bile, vücutta kısa bir sürede oluştuğunda % 50 olasılıkla 30 gün içinde ölümle sonuçlanıyor.
Bu nedenle Litvineko’nun vücudunda oluşan en azından 20 Sv’lik bir dozla,
alınan tüm tıbbi önlemlere rağmen 3 hafta sonra ölümüne neden olunduğu ortaya
çıkıyor.
Not: Evlerde,
(özellikle pek havalandırılmayan zeminaltı katlarda) solunan havadaki doğal
radondan radyoaktif bozunmayla türeyen Po 210, Po 212, Po 214, Po 216 ve Po 218
radyoizotoplarının yayınladıkları alfaların vücuda aktardıkları enerji
yoluyla, yıllık doğal radyasyon dozunun
yarısı kadarını aldığımızı da burada belirtmeliyiz /2,3,5/.
Fosfat gübre
yoluyla topraktan ya da radon yoluyla havadan tütün yapraklarına da Po 210
ulaşıyor ve tütün kullananların özellikle akciğerlerinde önemli bir radyasyon
dozu oluşturuyor /5/.
Kaynaklar
/1/http://www.faz.net/aktuell/politik/ausland/europa/wladimir-putin-soll-ermordung-litwinenkos-gebilligt-haben-14026264.html
/2/ https://de.wikipedia.org/wiki/Polonium
/4/http://www.spiegel.de/wissenschaft/mensch/toedliches-gift-was-kostet-eine-portion-polonium-a-452650.html
/5/ Radyasyon ve
Sağlığımız? kitabı (Bkz. Sf.60), Y.Atakan, Nobel Yayınları 2014
/6/ ICRP 72
(Uluslararası Radyasyondan Koruma Kurulu’nun 72 nollu raporuna göre
Yüksel Atakan, Dr.Radyasyon Fizikçisi, ybatakan@gmail.com
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder