DEĞERLİ OKURLARIMA “GÜNÜMÜZDE NÜKLEER ENDÜSTRİSİ” ÜZERİNE YAPILAN WNU KURSU HAKKINDA BİLGİ

1.BÖLÜM

24-26 Nisan 2019 tarihinde, İstanbul’da WNU Kursu başarı ile yapıldı. WNU, Dünya Nükleer Üniversitesi’nin kısaltılmışıdır. Ben bu kuruluşu hiç duymamıştım. Değerli arkadaşım Dr. Necmi Dayday, NUTEK A.Ş. adlı bir şirket kurmuştu. Nükleer Teknoloji Danışma Şirketi. Necmi Bey WNU ile temas kurarak bu güzel kursun İstanbul’da yapılmasına ön ayak oldu. 8’den akşam 18’lere kadar harıl harıl çalıştık. Çok şey öğrendik. Sanal Üniversite’nin merkezi Londra’da imiş. Dünya Nükler Association’ın bir dalı. İlk konuşmacı Agneta Rising (World Nuclear Association (WNA) General Director) mükemmel bir konuşma yaptı. WNA’nın Consulting Website’ında son derecede çok bilginin ücretsiz olarak elde edilebileceğini anlattı. Büyükelçilere, bakanlara verdikleri birçok kurstan bahsetti. Dünyada 56 gigawatt elektrik enerjisi üreten 55 reaktörün inşa edilmekte olduğunu bildirdi. İklim değişmesini önlemek için, atmosfer ortalama sıcaklığını 1.5^o c’te düşürmek için planlanan 1.5 kat daha arttırılması gerekmektedir. Kömür santralleri yüzünden 7 milyon insan her yıl ölmektedir. Yaş ortalaması 24 ay kısalmaktadır. Harmoni içinde yaşayabilmek için 2020 yılına kadar dünyada 1000 yeni reaktörün devreye girmesi lazım, bu imkansız dedi. Suudi Arabistan 2020-2040 arasında 17 gigawatt elektriklik santrali devreye eklemeyi planlıyor. United Arap Emirlikleri 1200 Mwe lik nükleer santrali şebekesine katmaya çalışıyor. Fransa elektriğinin %75’ini nükleerden üretmeye başlayacak. Türkiye yeni nükleer reaktörler kuruyor. Akkuyu’da 4, Sinop’ta 2, İncekum’da(?) tane. Çin’de çok daha fazla nükleer reaktör olması lazım. Yakında 15 gigawatt elektriği nükleerden üretmek istiyor. Japonya da hazırlıklarını yapıyor. Kore de aynı şekilde. Aynı tip reaktörlerin, bütün ülkelerde daha hızlı inşaa edilmesi için çok kompakt side specific licencing, özel bir lisans mekanizması hazırlanıyor. Reaktörlerin reliable, affordable ve clean (güvenilir, ödenebilir ve temiz) olması gerekiyor. Atmosferimizi kurtarmak için herhalde 2050’ye kadar nükleerin yüzdesi %25 olması gerekiyor. (Şimdilerde %15’lerde.)

Denizlerdeki uranyum, 75.000 yıl dünyaya yeter dedi. Toryum için Hindistan’da, Çin’de, Türkiye’de çalışmalar var. Toryumoksit 3300^oc’ta erir (Toria). Nötronların enerjisi (MeV ve yukarsına çıktığında Th²³² fisyon yapabilir. Düşük enerjilerde yapmaz. Toryumla çalışan hızlı (fast breeder) reaktörler yapılabilir. Toryum reaktörlerinde transuranyum elementleri çok az miktarda meydana geldiği için bu reaktörler tercih edilir. Toryum reaktörleri %84 stabil, kararlı nüklidler üretir. Plutonyum üretmediği için bomba yapılamaz. Toryumda uluslararası kooperasyon uranyuma nazaran azdır. 1944’te Şikago Üniversitesi Toryum’da ilerlemeler kaydetmişti. Weinberg’in tavsiyelerine uymayıp, plutonyum üretme, uranyum kolunu tercih ettiler.Toryumlu reaktörler atıkları içinde yakıp enerji elde edebilir. Atık hacmi çok küçültülebilir. Toryum reaktörleri patlamaz. Ergimiş tuz 850^oc gelince alttaki tıpa erir nükleer malzeme deposuna otomatik olarak döner. Duvarda Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı’nın 200 nükleer güvenlik kitabın büyük bir tablosunu asmışlar. Amerikan standartları da ayrı bir grup teşkil ediyor. Toryum modüler reaktörleri daha ucuzdur. Nükleer reaktörlerde, radon radyum gibi aktiviteler kömürden çok daha azdır.

Daha sonra Stefano Monti (Head of Nuclear Power Technology Development Section of the Inter.Atomic Energy Agency (IAEA) Vienna) IAEA’ya katılmadan önce, İtalya’nın ENEA kuruluşunun direktörü idi. GEN-III ve SMR sistemlerinin lisans problemleri ile uğraştı. Küçültülmüş PWR reaktörleri 65 MWE güç üretiyorsa 35 tanesi modüler olarak yerleştirilebilir. Atmosferimizdeki CO₂ yi azaltmamız için 200-300 Mwe’lik SMR reaktörlerinden binlercesinin üretilmesi gerekli. Buz kıran gemilere yerleştirilen MSR reaktörleri (inşa zamanı 2-5 yıl), LFR’ler (2-5 sene), SFR reaktörleri (2-5 sene). SMART gaz reaktörleri, oil rafinesi için reaktörler, ısı üretimi reaktörleri, hidrojen eldesi için yapılan nükleer reaktörler. Yüzen mobil nükleer reaktörler, limanlara enerji üreten reaktörler, denizaltı reaktörleri, 2 metre buz kalınlığında giden modüler reaktörler anlatıldı. Bütün konuşmacılar “lokalization” adı altında uzun açıklamalarda bulundular.

Shah Nawaz Ahmad, Senior Adviser to World Nuclear Association (WNA), Nuc.Power Generation of India Ltd. (NPCIL) senior positions. World Association of Nuclear Operators (WANO) Tokyo. IAEA ve Atomic Energy of Canada Ltd (AECL) head. Kendisi ile kahve molasında 20 dakika kadar toryum reaktörlerinin metalurjik ve operasyon özellikleri üzerinde durmak imkanını buldum. Abel Julio Gonzalez (ARN, Argentina) Radyoaktivity and Radiation in Nuclear Energy’yi anlattı. Greg Kaser, University of Cambridge, periyodik nükleer Pazar yazarı, ekonomist, 2100 yılında 30-35 nükleer devlet olacağını söyledi.

2.BÖLÜM

4-26 Nisan 2019 tarihinde, İstanbul’da WNU Kursu başarı ile yapıldı. WNU, Dünya Nükleer Üniversitesi’nin kısaltılmışıdır. Değerli arkadaşım Dr. Necmi Dayday, NUTEK A.Ş.(Nükleer Teknoloji) adlı bir şirket kurmuştu. Nükleer Teknoloji Danışma Şirketi. Necmi Bey WNU ile temas kurarak bu güzel kursun İstanbul’da yapılmasına ön ayak oldu. 8’den akşam 18’lere kadar harıl harıl çalıştık. Verilen dersler çok iyi hazırlanmıştı. Bilgiler derindi ve çok yoğundu. Dünya çapında 14 uzman tarafından çok iyi hazırlanmıştı. Slaytlar, resimler çok zengindi.

Türkiye Atom Enerjisi Kurumu’ndan (TAEK) Anıl B.Bölme, Sinop Nükleer Güç Projesi’nin lisanslama hazırlıklarını anlattı. Kendisi Sinop NPP’nin lisanslama projesi menejeridir. Özel bir gruba başkanlık ederek, nükleer güvenlik kaideleri, uluslararası sözleşmeler detaylarını tanzim etmektedir. Türkiye’deki yeni nükleer kanunun ve liability kanunlarının hazırlanmasında rol almıştır. Nükleer mühendislik dalından (Hacettepe) Bsc ve Msc dereceleri vardır. 1995 yılında TAEK’e girmiştir. Sinop’un seçiminde çalışmıştır. Rusya Akkuyu NPP şartlarını hazırlamıştır. Türk Milli Regülasyon yaklaşımı güvenlik detayları, reaktör emniyeti detayları ve lisanslama üzerinde çalışmaları vardır. Japon, Fransız mevzuatları onların Türkçeye kazandırılmaları meşakkatlidir. (complex nuclear transactional and regulatory issues)

B.Gül Göktepe (NUTEK A.Ş. Consulting) çok güzel bir prezantasyon yaptı. Güç reaktörlerinin emniyetini ve güvenliğini sağlamada organizasyonlardan gelen ve insan yapısından gelen güvenlik kültürü konularında önemli açıklamalarda bulundu. Gül Viyana’da 2011-2014 yılları arasında nükleer ateşe olarak çalıştı. Lokal Türk otoritelerine danışmanlık yaptı. BSc’sini Sussex Üniversitesi’nde yaptı, Londra Üniversitesi’nde MSc’yi nükleer mühendislik dalında bitirdi. Birçok seneler TAEK’te çalıştı. IAEA burslarını kazanıp Amerika’da ANL’de ve Kanada’da Chalk River’da çalıştı. NUSAC başlığı altında çok yönlü çalışma programını kurdu. Hisse sahipleri, otoriteler, çevreciler arasında çalışma düzenlerini ortaya çıkarttı. Karadeniz Uluslararası Çevrecilik ödülünü aldı. Nükleerde Kadın Örgütü’nün WİN (Women in Nuclear) Türkiye başkanı (NÜKAD) oldu. WIN Global’in bir dalının başkanı seçildi. Türkiye’de kaderle güvenlik arasında bir anlaşmazlığın bulunduğunu çok çarpıcı örneklerle anlattı. Güvenlik kültürünün oluşturulmasındaki zorluklardan bahsetti. (Faith Versus Safety) üzerinde durdu. Yanlışlık yapmada stresin etkileri üzerinde durdu. Dünya nükleer güç operatörlerinin birliğinden bahsetti, 42 ülkeden 180 kişinin bu önemli konuda WANO operatörler birliğini anlattı. Safety kültürünü öğrenmek ne kadar zaman alır? Bunun üzerinde durdu.

Cambridge Üniversitesi’nden Greg Kaser, (Nuclear Project: Economics and Nuclear Structuring) adlı konuşmasında nükleerin ekonomisinden, nükleer yapılanmadan bahsetti.

Nuclear Energy Agency her dört yılda bir (NEA) dünyada elektrik fiatlarını bildiren bir kitap hazırlamaktadır. Kitap ücretsiz olarak dağıtılmaktadır. Bu bilgiyi Bay Kaser bizimle paylaştı. Bir güç reaktörünün ömrünü doldurduktan sonra bulunduğu yerden sökülmesi için 300 milyon dolar harcandığını ondan öğrendik. Modüler olarak aynı tip güç reaktöründen 6 veya 8 tanesinin aynı yerde yapılmasının getireceği büyük ekonomik faydalardan bahsetti. Teknoloji transfer ve localization konularından bahsetti. Localization demek, güç reaktörünün yapıldığı sahada yerli sanayi ile çok iyi ilişkiler kurarak ASTM, ASME standartlarına uygun güç reaktörünü tamamlayıcı parçalar yapmak demektir. ASTM, American Standards of Testing Materials demektir. ASME American Standards of Mechanical Engineers demektir. ISO9001 Quality Control Standartları, IAEA Standartları vardır. ISO 19443, AS/EN 9100 standartları vardır.

Jean-Philippe GIRARD, kontrol mühendislerinin kalitesinden, yapılan testlerin başarısının ölçülme metodlarından, Rusya’nın 33 yeni reaktör inşaasından, Hindistan’ın 21, Finlandiya’nın 4 reaktör inşaasından bahsetti. Orta büyüklükte bir rüzgar santralının 1212 işçi çalıştırdığından, bunların 194’ünün direkt işin içinde olduklarından bahsetti. 24 Nisan’daki Round Table Small Modular reaktörler toplantısında koordinatörlüğü yürüttü. Bu grupta kendisi, WNA’dan Muhammad RABABAH, Shah Nawaz Ahmad, Stefano MONTI, Elina TEBLINSKY, Sergei Mikheev ve Necmi Dayday yer aldılar. Stefano MONTI International Atomic Energy Agency (IAEA) Nuclear Energy grubundandı. Sergei Mikheev Rosatom-MENA’dandı. 25 Nisan 2019’daki ikinci round table toplantısının koordinatörü Necmi Dayday’dı. Localization ve teknoloji transferi üzerinde konuşuldu. Buna, Greg KASER, (WNA’dan) Anton DEDUSENKO (Akkuyu NPP Project co of JSC Rosatom Energy International (REIN JSC) ve Jean-Philippe GIRARD (Nuclear Advisor) da katıldılar. Lokalizasyon ve teknoloji transferinde en elle tutulan nokta, güç santralının yapıldığı noktada yerli sanayiinin yapabileceği güç reaktörü parçalarının, istenen kalitede yapılıp santralı yapan firmaya satılmasıdır. Sinop Santralı için Japonlara yerli firmalarımızın yaptıkları parçalar tanıtılmış, Japonlar alabilecekleri parçaları bir liste halinde sunmuşlardır. Lisan zorlukları yüzünden Rosatom’a yapılacak teklif gecikmiştir. Üzerinde çalışılmaktadır. Bu yol bizi teknoloji transferine direkt olarak götürür. Adil Buyan büyük bir ileri görüşlülükle bu yolu Türkiye’ye ve şirketlere gösteren ve bunu 25-30 sene önce başlatan çok değerli arkadaşımızdır.

Doç.Dr.Çetin ERTEK

04.05.2019